Przestrzennym (mapa) i sensorycznym (obrazy, filmy, dźwięki) wynikiem badań jest Archiwum miejskiej religii w trzech polskich miastach: Krakowie, Lublinie i Gdańsku. Stworzone Archiwum przyjmuje postać mapy miejskiej religii. 

Mapa: Konstatacja Jonathana Z. Smitha „Mapa nie jest terytorium” (Smith 1993) definiuje myślenie o charakterze stworzonego Archiwum. W Archiwum RUM mapa jest przestrzenną bazą miejskiej religii, a równocześnie formą ontologii i opisu miejskiej religii. Mapa nie jest prostym odwzorowaniem geograficznej siatki, ale uprzestrzennioną formą narracji, mentalnym planem, formacją wyobraźni i odwzorowaniem struktur władzy (Dodge, Kitchin i Perkins 2009). W Archiwum RUM mapa jest również częścią procesu badawczego i jednym z narzędzi analitycznych.

Archiwum: Archiwum nie jest zwykłym zbiorem danych. Jest strukturą z założenia niekompletną i subiektywną. Jego forma oraz drogi odczytania są zależne od lokalnych formacji wiedzy i władzy; istnieje pomiędzy intencjonalnością i przypadkiem (Foucault 1977). Archiwum RUM jest zatem „spektrum” religii (Braun 2000); zapisem procesu percepcji, rozumienia, interpretacji i sytuacyjności miejskiej religii (zobacz Tremlett 2020). Obecne w Archiwum uprzestrzennione w formie mapy dane (pojedyncze punkty bądź linie, nazywane religijnymi ikonami) tworzą złożony i relacyjny system. Archiwum RUM dotyczy jedynie sfery publicznej miasta, dlatego obecne są w nim te materialności, które są bezpośrednio dostępne zmysłom: wzroku, słuchu, dotyku (ruchu). Jednak, Archiwum RUM otwiera możliwości analizy także niewidocznych i zakrytych struktur miejskiej religii. W oparciu o tezy Briana Larkina (2013) i AbdouMaliqa Simone (2004), materialne i niewidoczne (infra)struktury pozostają w relacji i są wzajemnie uwarunkowane. 

ETAP l

Badania zostały przeprowadzone w trzech etapach:

obejmował kartowanie miejskiej religii. Kluczowym dla tego etapu procesu badawczego pojęciami są religijna ikona oraz detektor.

Religijna ikona w Archiwum RUM przyjmuje formę pojedynczego punktu lub linii

Poszczególne elementy miejskiej religii stają się możliwe do uchwycenia poprzez religijne ikony. Pojęcie to zostało zdefiniowane przez Kim Knott, Volkharda Krecha i Birgit Meyer (ang. religious icons, 2016), a jego etymologia nawiązuje do tradycji semiotycznej. Jak podają autorzy: „religijne ikony to obiekty (lub zestawy obiektów), takie jak budynki, obrazy, miejsca, posągi, części garderoby, teksty, gesty i zachowania cielesne (…), które wyzwalają komunikację religijną, w tym działanie i doświadczenie, któremu jest przypisane znaczenie religijne (…) lub które uruchamia komunikację religijną” (Knott, Krech, Meyer 2016, s. 132). Religijną ikoną jest zarówno kościół Mariacki, cmentarz Rakowicki, vlepka na słupie czy aucie, szyld apteczny, święto rodzimowiercze, plakat zawierający religijne symbole, zakonnica przechodząca przez Planty, święcenie koszyków na Rynku Głównym, protest wykorzystujący religijne treści, biżuteria odwołująca się do symboliki religijnej, tag lub graffiti na murze, czy wystawa sklepowa z religijnymi elementami. Również niejednoznaczne obiekty (zapalone pod pomnikiem znicze), przestrzenie (np. Plac Bohaterów Getta lub Plac Nowy) czy działania grupy „NATO close the sky over Ukraine”. Religijne ikony tworzą Archiwum RUM i są dokumentowane poprzez szereg mediów: wizualnych (zdjęcia, filmy; Pink 2007), dźwiękowych (nagrania soundscape’u; Atkinson 2011; Stanisz 2014), tekstowych (noty etnograficzne) i poprzez praktyki chodzenia (Kusenbach 2003; Lee, Ingold 2006; Ingold, Vergunst 2008).

Religijne ikony w ujęciu projektu RUM, są nie tylko uwarunkowane historycznie, społecznie i kulturowo, są także niejednoznaczne, kontekstowe, uzależnione od możliwości poznawczych, osobowości, kompetencji kulturowych i społecznych obserwatora. Dodatkowo religijne materialności cyrkulują, przecinając różne terytoria kulturowe, polityczne i społeczne, penetrują różne przestrzenie oraz wymiary kultury. Stąd należą do różnych kultur interpretacyjnych, a ich odczytanie i zrozumienie jest wielokierunkowe i niejednorodne, nawet w ramach tego samego obszaru geograficznego (Chidester 2018). Stąd na przykład niektóre osoby interpretują namalowany na murze krzyż celtycki jako korelat religijny, dla niektórych symbol ten będzie odwoływał się do chrześcijańskich korzeni, dla innych będzie związany z ruchem narodowo-nacjonalistycznym i niektórymi grupami rodzimowierców, a inni pomyślą o akcie wandalizmu. W Archiwum RUM religijna ikona to każdy obiekt lub działanie, które w historycznym etapie przeszły przez pole religijne, a zatem będą to współczesne święta religijne, jak i pozornie niepowiązany religijnie symbol krzyża na centrum medycznym. Dodatkowo, mimo pozornej religijnej indyferencji, niektóre religijne ikony posiadają religijną afordancję, operacyjną potencjalność w polu religijnym. Takie religijne ikony, najczęściej skategoryzowane jako „Jak religia”, są także częścią Archiwum RUM.

Detektor

Negocjacja detekcji

Opis / kategorie

Kluczową figurą, która rozpoznaje, dokumentuje i rejestruje religijne ikony,
jest użytkownik / użytkowniczka miasta, w Archiwum RUM nazywana detektorem.

Jest to z jednej strony dobrze przeszkolony i „nastrojony” badacz/ka, tj. wyczulony na detekcję religijnych ikon w sferze miejskiej. Z drugiej strony aktywny użytkownik/użytkowniczka miasta. 

Detektor jest jednocześnie narzędziem badań oraz „maszyną” analityczną. Równocześnie nie można pominąć jego jednostkowej i indywidualnej specyfiki, osobowości, wykształcenia, preferencji, umiejętności technicznych, trybu i stylu życia, doświadczeń i formacji posiadanej wiedzy, czy nawet samego miejsca zamieszkania. Każda detekcja jest wypadkową zobiektywizowanych i zinternalizowanych wzorów religii w Polsce (Berger, Luckmann 2010), a równocześnie jest naznaczona subiektywizmem i indywidualizmem jednostkowej percepcji, doświadczenia i rozumienia. Detektor, opierający się na praktyce „życia w mieście” oraz wzorach poznawczych, w dużej mierze reprezentuje użytkownika / użytkowniczkę miasta, choć jest to użytkownik szczególnie zainteresowany rozpoznawaniem i dokumentowaniem miejskiej religii.

Zrealizowane detekcje były omawiane na regularnych, cotygodniowych spotkaniach zespołu badawczego, w trakcie których problematyczne detekcje (np. podkowy „na szczęście”, czterolistne koniczynki czy pamiątkowe obeliski) były poddawane dyskusji i ocenie pod kątem możliwości zaliczenia ich do pola religii w Polsce. Ostatecznie przygotowana baza danych – Archiwum RUM / URA Archive - jest nie tyle rezultatem procesu dokumentowania ikon, ale wynika w równym stopniu z samego procesu badawczego, jednostkowości detektorów i znajomości lokalnego kontekstu kulturowego i społeczno-religijnego, pozwalającego ocenić, czy dana dokumentacja ma charakter lub potencjał religijny. Niektóre decyzje nie były jednomyślne, dlatego Archiwum RUM ma charakter otwarty i stanowi punkt wyjścia do dalszej refleksji. 

Każda religijna ikona jest ulokowana na przygotowanej uprzednio mapie miasta, tworzącej strukturę Archiwum RUM. Religijne ikony są opisane przy użyciu szeregu kategorii, wypracowanych przez zespół badawczy. Kategorie te stanowią próbę dokładnego i zbiorczego opisu każdej religijnej ikony ze względu na jej cechy, np. widoczność, temporalność, funkcje, czy relacyjność z formacjami miejskimi, takimi jak władza, polityka, ekonomia lub sztuka. Równocześnie, kategorie zaproponowane przez zespół badawczy należy traktować jako propozycje. Każda kategoria jest płynna, a opis religijnych ikon przy pomocy danych kategorii jest zawsze wynikiem porządkującego kompromisu. 

Opis kategorii wypracowanych w ramach Archiwum RUM znajduje się w Słowniku.

Przyporządkowanie ikon do szeregu wyłonionych kategorii, na których oparła się ontologia stworzonej bazy danych, pozwala obecnie na analizę relacyjności ikon z miejskimi formacjami, a także ich umiejscowienie w ramach różnych pól społecznych w mieście. Zbiorcza analiza ikon i ich wzajemnej relacyjności, a także relacji do różnego typu miejskich formacji, pozwala na refleksję nad istotą miejskiej religii i jej wewnętrzną dynamiką. 

Procedura zbierania danych nie zakładała żadnej hierarchii ikon i nie brała pod uwagę różnicowania ikon ze względu na ich domniemaną istotność, historyczną doniosłość czy intencjonalność w mieście. 

W I etapie badań detektorzy dokumentowali religijne ikony korzystając z trzech procedur. Po pierwsze, dokonywali detekcji, sukcesywnie i metodycznie przechodząc przez każdą ulicę, park, plac lub inną miejską formację. Pod drugie, zbierali dane jako zwykli użytkownicy miasta, np. w drodze do zwykłych codziennych obowiązków, przypadkowo. Po trzecie, celowo, uczestniczyli w wydarzeniach, o których informacje były co tydzień zbierane podczas spotkań zespołu.

Kluczową figurą, która rozpoznaje, dokumentuje i rejestruje religijne ikony,
jest użytkownik/ użytkowniczka miasta, w Archiwum RUM nazywana detektorem.

Jest to z jednej strony dobrze przeszkolony i „nastrojony” badacz/ka, tj. wyczulony na detekcję religijnych ikon w sferze miejskiej. Z drugiej strony aktywny użytkownik/użytkowniczka miasta.

Detektor

Detektor jest jednocześnie narzędziem badań oraz „maszyną” analityczną. Równocześnie nie można pominąć jego jednostkowej i indywidualnej specyfiki, osobowości, wykształcenia, preferencji, umiejętności technicznych, trybu i stylu życia, doświadczeń i formacji posiadanej wiedzy, czy nawet samego miejsca zamieszkania. Każda detekcja jest wypadkową zobiektywizowanych i zinternalizowanych wzorów religii w Polsce (Berger, Luckmann 2010), a równocześnie jest naznaczona subiektywizmem i indywidualizmem jednostkowej percepcji, doświadczenia i rozumienia. Detektor, opierający się na praktyce „życia w mieście” oraz wzorach poznawczych, w dużej mierze reprezentuje użytkownika/użytkowniczkę miasta, choć jest to użytkownik szczególnie zainteresowany rozpoznawaniem i dokumentowaniem miejskiej religii.

Negocjacja detekcji

Zrealizowane detekcje były omawiane na regularnych, cotygodniowych spotkaniach zespołu badawczego, w trakcie których problematyczne detekcje (np. podkowy „na szczęście”, czterolistne koniczynki czy pamiątkowe obeliski) były poddawane dyskusji i ocenie pod kątem możliwości zaliczenia ich do pola religii w Polsce. Ostatecznie przygotowana baza danych – Archiwum RUM – jest nie tyle rezultatem procesu dokumentowania ikon, ale wynika w równym stopniu z samego procesu badawczego, jednostkowości detektorów i znajomości lokalnego kontekstu kulturowego i społeczno-religijnego, pozwalającego ocenić, czy dana dokumentacja ma charakter lub potencjał religijny. Niektóre decyzje nie były jednomyślne, dlatego Archiwum RUM ma charakter otwarty i stanowi punkt wyjścia do dalszej refleksji. 

Każda religijna ikona jest ulokowana na przygotowanej uprzednio mapie miasta, tworzącej strukturę Archiwum RUM. Religijne ikony są opisane przy użyciu szeregu kategorii, wypracowanych przez zespół badawczy. Kategorie te stanowią próbę dokładnego i zbiorczego opisu każdej religijnej ikony ze względu na jej cechy, np. widoczność, temporalność, funkcje, czy relacyjność z formacjami miejskimi, takimi jak władza, polityka, ekonomia lub sztuka. Równocześnie, kategorie zaproponowane przez zespół badawczy należy traktować jako propozycje. Każda kategoria jest płynna, a opis religijnych ikon przy pomocy danych kategorii jest zawsze wynikiem porządkującego kompromisu.

Opis / kategorie

Opis kategorii wypracowanych w ramach Archiwum RUM znajduje się w Słowniku.

Przyporządkowanie ikon do szeregu wyłonionych kategorii, na których oparła się ontologia stworzonej bazy danych, pozwala obecnie na analizę relacyjności ikon z miejskimi formacjami, a także ich umiejscowienie w ramach różnych pól społecznych w mieście. Zbiorcza analiza ikon i ich wzajemnej relacyjności, a także relacji do różnego typu miejskich formacji, pozwala na refleksję nad istotą miejskiej religii i jej wewnętrzną dynamiką. 

Procedura zbierania danych nie zakładała żadnej hierarchii ikon i nie brała pod uwagę różnicowania ikon ze względu na ich domniemaną istotność, historyczną doniosłość czy intencjonalność w mieście. 

W I etapie badań detektorzy dokumentowali religijne ikony korzystając z trzech procedur. Po pierwsze, dokonywali detekcji, sukcesywnie i metodycznie przechodząc przez każdą ulicę, park, plac lub inną miejską formację. Pod drugie, zbierali dane jako zwykli użytkownicy miasta, np. w drodze do zwykłych codziennych obowiązków, przypadkowo. Po trzecie, celowo, uczestniczyli w wydarzeniach, o których informacje były co tydzień prezentowane podczas spotkań zespołu.

ETAP ll

badań, przebiegał równolegle z etapem I i obejmował etnografię miejską, która towarzyszyła korzystaniu z miasta, procesowi zbierania danych i uczestniczenia w wydarzeniach.

ETAP lll

badań obejmował wywiady przeprowadzone z osobami istotnymi z punktu widzenia zarządzania lub opieki nad religijnymi ikonami w danym mieście.
 

Zebrane w Archiwum RUM dane istnieją w kontekście trzech głównych krajobrazów: trwającej wówczas pandemii COVID-19, inwazji Rosji i pełnoskalowej wojny w Ukrainie oraz rządów populistycznej, prawicowej partii politycznej “Prawo i Sprawiedliwość”. 

Trzy krajobrazy nadały kształt badanej miejskiej religii.

Refleksje

Przeprowadzone w ramach projektu RUM badania pozwalają na szereg dalszych analiz:

• Miejska religia jako propozycja teoretyczna i analityczna dla obecności religii w miejskiej sferze publicznej.
• Relacyjność współczesnych procesów miejskich i formacji religijnych.
• Miejskie zarządzanie religią oraz oddolne procesy formowania miasta. Religijne „obywatelstwo” i walka o prawo do miasta. Upolitycznienie miejskiej religii i management religijny.
• Relacja miejskiej religii i wielości miejskich ekologii. Miejska religia i ambient faith (wiara w otoczeniu).
• Krytyka pojęć takich jak diaspora, migracja, wielokulturowość, różnorodność, inkulturacja, pluralizm jako parametrów wzmagających „zaczarowanie świata” (ang. enchantment) i „odczarowanie świata” (ang. disenchantment). 
• Refleksja nad miejską religią w kategoriach kreatywności, aspiracji i nieobecności.
• Refleksja nad specyfiką miejskiej religii w mieście środkowo i wschodnioeuropejskim oraz postsocjalistycznym.
• Refleksja nad miejską religią w perspektywie debaty postsekularnej, postkolonialnej i dekolonialnej.
• Wykorzystanie i poszerzenie zastosowania narzędzi humanistyki cyfrowej, w tym GIS do badań religii i w refleksji religioznawczej.